Tijdens de Algemene politieke beschouwingen in de Eerste Kamer speelde de kredietcrisis een prominente rol. Premier Balkenende zei dat het kabinet erover denkt al geplande investeringen naar voren te halen om de economie te stimuleren en zo de gevolgen van de kredietcrisis enigszins binnen de perken te houden. Tof Thissen benadrukte in zijn bijdrage aan het debat dat er crises zijn die veel ernstiger gevoeld worden door veel meer mensen. Onder de titel "GEBROKEN SPIEGELS en VERLOREN GREEP" ging hij nader in op jongeren, onderwijs en zorg voor hen. Klimaatcrisis, en crisis in de Zorg.

Vandaag kiezen Amerikanen hun nieuwe president. De columnist Plasterk, nu lid van dit kabinet, schreef vier jaar geleden in De Volkskrant de volgende vergelijking tussen onze politici en de Amerikaanse: “Nederlandse politici schijnen het vies, populistisch te vinden, om naar hun kiezers te luisteren. Iets wat in de VS (en Engeland) juist heel gewoon is, je mening afstemmen op de kiezers die je vertegenwoordigt”. De columnist concludeert: “Haagse politici luisteren soms naar hun eigen mening (als ze die hebben), soms naar hun partij (als het moet), zo min mogelijk naar hun kiezers (die ze niet hoog hebben), maar vooral naar andere Haagse politici, en naar ambtenaren en journalisten die dezelfde cafés op de vierkante kilometer Den Haag frequenteren” De column droeg de titel ‘Het volk kan ook gelijk hebben’.

Het gaat wellicht niet zozeer over het gelijk hebben en ik wil hier zeker niet het Verdonkse en inhoudsloze populisme propageren, noch somberen over de kwaliteit van Haagse politici in het algemeen, maar wel iets zeggen over dat luisteren naar burgers en professionals in relatie tot dit kabinet. Laat het kabinet zich nog wat zeggen?
Als je niet genegen bent heel goed te luisteren, hoe weet je dan nog of je met de goede dingen bezig bent? Goed, in de ogen van burgers, onze opdrachtgevers en medeproducenten van de samenleving.

Relatie burgers-overheid
Ik roep nog maar eens in herinnering hoe de relatie tussen burgers en overheid in elkaar zit. (Het thema van de APB van onze fractie vorig jaar).
Voor een flink aantal essentiële zaken in het samenleven heb je collectieve arrangementen en de solidariteit van het collectief nodig.

Bij de APB is het goed om te bedenken of de overheid de meeste energie stopt in het goed organiseren van die zaken die burgers van het grootste belang achten en die ze nu juist aan de overheid laten om die te organiseren omdat zij daar individueel niet goed toe in staat zijn. Kortom: zijn wij, bent u goede opdrachtnemers?

Urgentie
Ik moet u oprecht een compliment maken en in dat compliment zit tegelijkertijd een kwestie die mij het hoofd breekt. U heeft met een enorme drive en met goed getimed gevoel van urgentie ingegrepen om te voorkomen dat de kredietcrisis ons financieel systeem zou verwoesten. U had de juiste diagnose en het handelingsperspectief. Uw ingrepen blijken tot nu toe redelijk adequaat. Maar, en dat is mijn hoofdbreken, waarom nu wel als het om geld en om de belangen van banken, verzekeraars en rekeninghouders gaat? Omdat het te tellen is? Omdat niet alleen u maar ook alle burgers snappen dat het kan leiden tot minder geld in de portemonnee, tot minder waarde van spaargeld en huizen, tot minder economische groei en daardoor tot minder koopkracht. Is het dat dat u doet ingrijpen? Fors, met heel veel geld en snel en alert, omdat het om geld gaat?

Er zijn crises die veel ernstiger gevoeld worden door veel meer mensen. Crises die zich niet zo overrompelend aandienen als de duikelende beurskoersen, juist sluipend gaan, maar sluipend in impact die van de kredietcrisis vele male overstijgen. En die, anders dan het ingrijpen nu in marktsystemen, door burgers al heel lang juist exclusief aan de overheid als opdracht zijn gegeven om het goed te regelen. Ik pak er een uit om mijn zorg te illustreren. Jongeren, onderwijs en zorg voor hen.

Thema: Onderwijs en zorg voor jongeren: wat is er aan de hand?
Jaar na jaar verlaten zo’n veertigduizend jongens en meiden zonder startkwalificatie het VMBO, MBO maar ook Havo en Vwo.
Een deel van de leerlingen, met name in de grotere steden, en in de zogenaamde prachtwijken, hebben naast onderwijs veel zorg nodig, vanwege dramatische thuissituaties, verslavingen, schulden, achterstanden in taal en ontwikkeling, psychische problemen. Een deel van de uitvallers is dat geworden dat omdat zij niet over het netwerk beschikken om een stageplek te bemachtigen, een vereiste om aan opleidingen in het ROC te kunnen beginnen. Een deel van de uitvallers is dat geworden omdat zij een gesloten schooldeur troffen toen zij hun problemen halverwege het jaar hadden overwonnen en terug wilden naar school. Een deel van de jongeren met wie het zo slecht gaat staat langdurig op wachtlijsten voor jeugdzorg, of andere hulp. Een deel van de jongeren is uitgevallen omdat school hen niet bood wat ze nodig hebben, ze willen een vak leren en werden drie jaar lang getergd met cognitieve overdracht. Het zijn slechts een paar van de meest pregnante uitingen van de crisis die in aantallen getroffen mensen en in schade de kredietcrisis vele malen overtreft.

Dit is weggelekt kapitaal voor de toekomst. Desinvesteringen. Jongeren moeten toch er voor zorgen dat Nederland kan excelleren in kennis en innovatie? Zij mogen niet mislukken toch, want iedere dag zijn ze wel onderwerp van gesprek hier in Den Haag en in de media, en de teneur is vrijwel altijd, met jongeren is vooral heel veel mis. En welke toerusting krijgen zij? Gaten in lesroosters, onbevoegde docenten, machteloze scholen, slechte aansluiting tussen VMBO en MBO, en vooral weinig flexibiliteit. Leg het de ouders eens uit die met liefde voor hun kind en met betrokkenheid verbaasd de wereld inkijken omdat er geen sluitende aanpak is. Mijn fractie juicht de introductie van Vakscholen toe en pleit er ook voor om de systematiek en methodiek van de Centra voor Vakopleiding weer in te voeren.
Discussie over 2 instapmomenten per jaar in het ROC. Wat twee? 365 instapmomenten in het jaar. Elke dag opnieuw een kans voor een jongere om zijn talent te ontwikkelen en te werken aan een deugdelijke startkwalificatie. Want een dag niet geïnvesteerd in het leven van een jongere is een verloren dag. Daar weegt het bureaucratisch belang van een teldatum niet tegen op.

Ik heb de crisis geschetst. En waar bent u mee gekomen? Minister Rouvoet strijdt tegen de verkokering in de jeugdzorg door een extra loket in te richten: de centra voor jeugd en gezin. Meer bureaucratie om de bureaucratie te bestrijden. Beste minister Rouvoet, de vindplaats is niet het probleem, iedere school kan u zo vertellen welke jongeren ondersteuning nodig hebben, de uitvoering, wachtlijsten, inadequate hulpverlening, daar ligt het probleem en dat gaat uw database niet verhelpen.
Stas Bijsterveldt gaat de kwaliteit van het onderwijs verbeteren door de exameneisen te verhogen. Iedere leerling in het voortgezet onderwijs prikt hier onmiddellijk doorheen. “In plaats van ons beter onderwijs te geven, gaan ze examens moeilijker maken. Alsof het onze zesjescultuur is,” zei een 14jarige scholier in NRC. Overigens toont de stas ook aan over een zeer kort geheugen te beschikken. Want de boodschap van de cie Dijsselbloem “laat het onderwijs eens een tijdje met rust”, dat door alle partijen nog in april zo ongeveer werd doodgeknuffeld, is alweer lang vergeten. Vergeten door u, maar niet door de leerlingen en de hoger beloonde leraren, die slechts meewarig kijken naar dit schijnbare wantrouwen en dergelijke nieuwe missives uit Den Haag.

Onderwijscrisis leidt NIET tot flink en met lef ingrijpen
Ik heb u een van de crises geschetst waar zeer veel mensen in onze samenleving door getroffen worden: leerlingen, ouders, leraren en in het verlengde ervan werkgevers en dus uiteindelijk de economie. Waar is dezelfde urgentie die bij de kredietcrisis heeft geleid tot flink en met lef ingrijpen. Zijn deze 40.000 jongeren in zekere zin niet ook kredietcrisis? Een nationale schuld voor een werkende toekomst? Is dat dan een toekomst die werkt?
Je zou hier kunnen spreken van een collectief marktfalen, zoiets als er nu aan de hand is bij de kredietcrisis. Wanneer trekt u weekenden, avonden en nachten en miljarden uit om deze ramp en deze blamerende ontvangst van jongeren in onze samenleving voorgoed op te lossen? Hoe gaat u het neusje van de zalm in onze samenleving met onmiddellijke ingang verleiden zich om te scholen tot excellente docenten om de nieuwe generatie op te leiden tot vakmensen en high potentials? Hoe gaat u ervoor zorgen dat scholen 365 jaar toegang bieden aan leerlingen die zich na uitval herpakken en zichzelf een tweede kans willen geven? Hoe gaat u ervoor zorgen dat er voor jongeren met problemen professionele hulp klaarstaat wanneer nodig? Want u had toch ooit het voornemen om Nederland in innovatief opzicht in de vaart der volkeren op te stoten, of was dit toch niet meer dan een reclamestunt voor het ministerpresidentschap, en is er daarom logischerwijs niets van terechtgekomen? Van wie is het onderwijs nog als scholen zich machteloos voelen? Pakt u die verantwoordelijkheid op? En doet u dan ook datgene waaraan de meeste behoefte is? Luistert u, zoals columnist Plasterk schreef, wel voldoende naar de burgers?

Gebroken spiegels
Burgers hebben u een opdracht gegeven om onderwijs, zorg, infrastructuur, sociale zekerheid te organiseren en uit te voeren. Als dat niet goed loopt, trekken zij aan de bel. Bijvoorbeeld bij de Nationale Ombudsman. Hij is voor de overheid een zeer waardevol instituut om misstanden in haar uitvoering te ontwarren, zodat de overheid zich op basis hiervan te verbeteren. Want bij de Ombudsman komen klachten terecht wanneer mensen er met de overheidsinstellingen niet uit zijn gekomen. De snelheid waarmee u zijn aanbevelingen, en daarmee dus reële problematiek van burgers in de hoek heeft gesmeten, is ongeëvenaard. Gebroken spiegels, u wilt het blijkbaar niet horen dat uw inzet op wantrouwen van burgers averechts werkt. U wilt blijkbaar niet investeren in een betere relatie met burger, nota bene degene in wiens opdracht u uw werk doet. Hoe kunt u het beste voor dit land doen, voor haar inwoners, als u haar stem niet wilt horen, u gedegen adviezen onmiddellijk naast u neerlegt, zelfs afdoet als stemmingmakerij.

Nauwelijks open debat
Misschien heeft dit niet willen of zelfs niet hoeven luisteren ook wel te maken met het volgende. Ik weet wat u als kabinet allemaal niet wilt: geen onderzoek naar Irak en geen referendum over Europa. Dat is allemaal al beklonken in het regeerakkoord en wordt daarmee onttrokken aan een open debat in het parlement. De vice-voorzitter van uw hoogste adviesorgaan Tjeenk Willink noemt dit een van de interne dreigingen voor de uitholling van de democratische rechtstaat. “Het politieke debat (in het parlement) over grote maatschappelijke vraagstukken heeft in een  vertegenwoordigende democratie een eigen betekenis, wel te onderscheiden van het bestuurlijk optreden.  Door de nauwe binding tussen kabinet en parlementaire meerderheid komt van dat onderscheid weinig  terecht. Grote maatschappelijke vraagstukken worden bijvoorbeeld via regeerakkoorden gedepolitiseerd,  voordat een politiek inhoudelijk debat in de Kamer heeft plaatsgevonden. [...] Zonder inhoudelijk parlementair debat kunnen maatschappelijke  tegenstellingen voortwoekeren en kan de maatschappelijke polarisatie toenemen. De oplossing ligt in een  grotere afstand tussen kabinet en Kamermeerderheid.”

Tjeenk Willink “Vanaf het begin lag het accent [van de Raad] op het politieke en publieke karakter van het openbaar bestuur in de democratische rechtsstaat met daarbij bijzondere aandacht voor de politieke besluitvorming en de positie van de uitvoerders. Daarin lag en ligt ook het verschil met het uitgangspunt van achtereenvolgende kabinetten en kamers. Zij legden bij discussies over het openbaar bestuur het accent op het openbaar bestuur als bedrijf met bijzondere aandacht voor management en het beheer van de ambtelijke organisatie.”

Andere crises
Ik zou andere crises kunnen noemen met een vergelijkbare analyse. De praktijk vraagt oplossingen die door dit kabinet niet worden geboden.
Leg het de kinderen eens uit die geconfronteerd met hun hoog bejaarde ouder of ouders met de handen in het haar staan uit liefde en betrokkenheid voor hun dierbare vader of moeder die vanwege het zorgtekort de hele dag in bed liggen in hun verzorgingshuis, geen goede zorg krijgt. Leg het de familie van de dierbare met een psychische handicap eens uit die uit liefde en betrokkenheid zich vertwijfeld afvragen hoe het komt dat de kwaliteit van sommige ggz klinieken zo slecht is dat behandeling nauwelijks uit de verf komt. Leg het eens uit dat de regering dan niet in een weekeinde 16 miljard euro vindt om de ergste nood te ledigen voor de zorg, het onderwijs, de jeugdzorg, infrastructuur openbaar vervoer, milieu en natuur.

Zelfde redenering voor de klimaatcrisis. Verlos uzelf van de tunnelvisie mbt het oplossen van de kredietcrisis. Nu is het tijd om internationaal ons financieel economisch stelsel te hervormen in het licht van nieuw te vormen evenwicht tussen menselijk handelen en het klimaat. Verbinding maken met als doel duurzaamheid. Adhoc ingrijpen was adequaat voor de korte en middellange termijn, nu balans zoeken met de aanpak van de klimaatcrisis is aanpak voor de lange termijn.
In het heden behaalde (tijdelijke) resultaten bieden die garantie voor de (nabije) toekomst?
Europa liet zich zien in gezamenlijke aanpak in de kredietcrisis. Gaat Europa straks door om die aanpak te verbinden met die van de klimaatcrisis?
Die visie wordt duidelijk (nog) niet ontwikkeld, en wij zijn zelfs bang dat als straks de economische recessie intreedt, het weer meer ieder voor zich wordt omdat elke regering vooral zijn eigen industrie wil beschermen. Alsof niet ook alle economieën diep verbonden zijn met elkaar.
 
De eerste lidstaten al hebben geroepen: nu in verband met de kredietcrisis kunnen wij niet aan onze CO2 uitstoot voldoen. Dat wilden ze natuurlijk toch al nooit, maar nu wordt ‘kredietcrisis’ het toverwoord om de verantwoordelijkheid terug te trekken. Dat is precies verkeerd om. Daarom is die visie en de lange termijn ideeënvorming zo belangrijk, want dan kom je erop uit dat je naar een duurzame economie toe moet (wat veel verder gaat dan groen), waarbij onder andere hoort dat we nu voortvarend onze uitstoot gaan verminderen. GL heeft al eerder gepleit voor een klimaatpact, zoals het Stabilisatiepact: lidstaten die een bepaalde uitstootvermindering niet halen, worden beboet, de boete gaat naar EU-maatregelen op dit vlak of op het gebied van innovatief energiebeleid. Ook daarin moet de EU leiderschap tonen.
 
 
Tot nu toe leek het klimaat de topprioriteit en het grote gevaar is dat dit nu gaat afvlakken. Maar die urgentie is niet verdwenen, dus ga niet alleen paniekerig van het ene gat naar het andere, maar smeed nu eens een alomvattende visie op een duurzaam integraal beleid.
 
Wat is wijsheid? Wat is beleid? Toch meer dan geldinjecties? Of kun je niks anders dan de beurs trekken omdat je geen idee hebt, visie hebt over de oplossing van de meer ingewikkelde problemen? Daarom was u natuurlijk blij met het rapport van de Cie Veerman. U hoefde namelijk alleen maar de beurs te trekken.

Commissie Veerman: Hoog water 50 miljard nodig, elk jaar een miljard investeren. Ook water is concreet te maken en uit te beelden en voor te stellen en uit te leggen. Hoog die dijken en duinen, meer sluizen, stuwen, dammen. Handelingsperspectief. We trekken de beurs. Maar de kern waar het om gaat is dat je de klimaatcrisis niet kunt bezweren met geld alleen en met amendementen. Je zult een totaal nieuw concept moeten bedenken van mobiliteit, energie, produceren, etc.

Op zoek naar greep op de diverse crises is de vraag gerechtvaardigd naar governance. Van wie is de zorg nog? Van wie is het onderwijs nog? Van wie de aarde, het water en de lucht? Van wie, van wie?
De afgelopen decennia zijn we geconfronteerd met de introductie van de ideologie van het neoliberale denken. Het spoelde vanuit de Angelsaksische landen aan, ging aan land de duinen over, tastte Den Haag aan en werd als virus verspreid over tal van sectoren van onze samenleving en misleidde het denken van tal van zelfstandig denkende mensen. Vooral de homo politicus. We hoeven geen directe greep meer. Voelt u het dan als uw verantwoordelijkheid om deze vraag, van wie is het onderwijs nog, onmiddellijk op te pakken, simpelweg omdat u de uiteindelijke verantwoordelijkheid hebt voor dit soort zaken, en u deze echt niet kunt terugverwijzen naar scholen, die er blijkbaar in de ogen van burgers een potje van maken? Of zegt u: ouders, leerlingen, het is jullie verantwoordelijkheid? U moet maar dealen met die scholen, u sleept uw kinderen gewoon van een slechte school naar een goede, en dan zal die slechte school het wel voelen, en dan gaat ie vanzelf failliet. Want wij geloven in de markt. En ook toezicht op scholen, dan doen wij ook halfslachtig, want dan kunt u als consument het beste. Het professioneel georganiseerde toezicht heeft wereldwijd gefaald, niet alleen financieel, ook in de zorg (zie de ziekenhuizen), ook in het onderwijs. En dan zou een individuele burger dit wel kunnen? 
De markt reguleert zichzelf. Ouders en leerlingen kiezen aan de hand van de ranglijstjes in Trouw, Elsevier, AD en de website van de Onderwijsinspectie of VWS wel de beste school of ziekenhuis toch. Wij hebben toezicht, wij houden afstand. Omdat de markt zichzelf reguleerde werd er op grote schaal gefuseerd. Schaalvergroting leidde tot afstand in veel gevallen. Tot anonimiteit. Rationalisering noemden we het. Dehumanisering werd het.
In de financiële wereld verwerd  het neoliberale denken tot het superlatief van hebzucht. En niet alleen de topbankiers ook de aandeelhouders, de institutionele zowel als de particulieren werden gedreven door begeerte naar meer. The invisible hand werd in de nachtzijde van het kapitaal en via geloof en psychologie tot een gokpaleis waarvan de marktbereider pur sang Gerrit Zalm recentelijk zich zeer kritisch over uit liet. Na ten hele te zijn gedwaald is er nog een weg terug, die een stap vooruit zou kunnen betekenen? Juist vanwege bovenstaande leggen individuele burgers bepaalde taken bij de overheid, omdat zij hierin alleen niet hun weg weten te vinden.

Zijn we in staat waar we de greep verloren hebben nog wel uitstekend toezicht te kunnen uitvoeren?
Nee, en niet alleen in de financiële sector, maar ook in de zorg (zie de ziekenhuizen) en het onderwijs faalt het toezicht schromelijk. Dat toezicht hebben burgers ook in handen gelegd van professionele derden, omdat ze dat individueel niet kunnen. Mijn fractie is heel erg benieuwd naar uw reflecties en evaluaties over de toezichthoudende rol van De Nederlandse Bank in de opmaat naar de kredietcrisis en tijdens deze.
Voor toezicht en scherpte heeft de macht tegenmacht en vooral tegenspraak nodig. Hoe tekenend zijn de CDA oprispingen om bijvoorbeeld de milieubeweging niet meer te subsidiëren omdat ze met overheidsgeld tegenacties, campagnes organiseren tegen voorgenomen beleid? Dit is wel een heel bedenkelijke opvatting van democratie. Een democratie die geen tegenspraak meer duldt en niet investeert in tegenmacht wordt regentesk en gaat aan zijn regenteske dienaren ten onder.

Tot slot: koning Salomo was volgens de overlevering een zeer wijs man. Zijn wijsheid zat hem erin dat hij verstandig en zorgvuldig kon omgaan met zijn gebrek aan kennis. Hij luisterde, verzamelde kennissen en vrienden om zich van wie hij veel opstak. U als kabinet krijgt voldoende wijsheid aangereikt, die vaak ook nog eens een belangrijk signaal van de burgers, uw opdrachtgevers, bevat. Maar Brenninkmeijer, Tjeenk Willink en Frans Nauta worden nog op de dag van de presentatie van hun rapport of boek, het geven van de persconferentie door uw kabinet in de hoek gesmeten, afgeserveerd. Gebroken spiegels noem ik dat. Geen behoefte aan reflectie, aan je laven aan de aangereikte kennis en wijsheid van anderen, om te kijken hoe je je opdracht voor burgers beter kunt uitvoeren. Gebroken spiegels, voorbij de kans om te leren en te verbeteren, doof voor de roep van uw opdrachtgever de burger. Uw staatssecretaris Heemskerk is een positieve uitzondering. Hij illustreerde aan de hand van een klein voorbeeld hoe kennis is weggeëbt op zijn ministerie en in de Kamer op financieel gebied. Bij de presentatie van het boek Prooi over de Werdegang van ABNAmro pleitte hij ervoor dat de werelden van bankiers, politici en burgers minder gescheiden zouden moeten zijn. Dat er meer begrip en kennis van elkaar en voor elkaar zou moeten zijn. Alleen al binnen uw eigen kabinet is veel waardevols op te steken, als u bereid bent te luisteren naar wat mensen nodig hebben. Minister Plasterk leek vier jaar geleden een bewonderaar van de Amerikaanse en Engelse politici die bereid zijn te luisteren naar burgers, ik hoop dat hij dat nog niet vergeten is en die adhesie stevig weet te verankeren bij zijn collega’s.