De Europese Grondwet mag dan de Nederlandse niet vervangen, Nederland kan zich niet onttrekken aan Europese regels. De status van het nieuwe verdrag is wellicht dezelfde als die van eerdere EU-verdragen, maar krijgt wel als eerste de titel 'Grondwet' mee. Wat voor vlees hebben we 1 juni nou eigenlijk in de kuip?
De term 'grondwet' doet bij sommigen de alarmbel rinkelen. ‘Een grondwet - dat betekent dat Nederland verdwijnt en dat we een Europese superstaat krijgen.’ Maar evenmin als elke staat een grondwet heeft (Groot-Brittannië bijvoorbeeld heeft geen geschreven grondwet), hoeft niet elke grondwet een staat te hebben. Er wordt niets opgeheven of opgericht: de Europese Grondwet bepaalt met welk doel, op welke manier en onder welke voorwaarden de Europese instellingen hun bevoegdheden uitoefenen. Niets meer en niets minder.
De functie van de Grondwet is allereerst het vergemakkelijken van de bestaande wirwar van verdragen. Alle eerdere verdragen worden samengevoegd in één document. Ook wordt het functioneren van de verschillende instellingen, Commissie, Raad, Parlement, beter geregeld. Waarbij de nadruk van de Raad (de regeringen) verschuift naar het direct gekozen Parlement, dat veel meer zeggenschap krijgt. Ten slotte wordt de verdeling van de bevoegdheden tussen de lidstaten en ‘Brussel’ verduidelijkt. Voor wie het idee kreeg dat de EU zich ‘overal mee bemoeit’ zal dit goed nieuws zijn: de EU mag slechts optreden op terreinen waarop haar expliciet bevoegdheden zijn toegekend.
Op die terreinen zijn de lidstaten verplicht om Europese besluiten uit te voeren - en staat de Europese Grondwet dus net als de huidige verdragen boven de nationale grondwetten. Maar als de Tweede Kamer en nog een aantal andere parlementen (minimaal één derde van alle nationale parlementen) vinden dat Brussel zich ergens mee bemoeit dat we net zo goed in Nederland of Portugal kunnen regelen, moet de EU zich beraden op een nieuw voorstel.
Een samenvatting en een verduidelijking dus van vroegere verdragen - reden genoeg om het verdrag het predikaat ‘Grondwet’ mee te geven?
Er is meer: de Grondwet legt de grondrechten van de Europese burgers vast en definieert de EU als een unie van staten én burgers. Niet de markt of de euro, maar de inwoners van Europa komen dus in het middelpunt te staan. Vandaar ook dat GroenLinks het initiatief nam voor een raadpleging van die inwoners in een referendum: dit gaat iedereen aan. De EU moet zich strikt houden aan deze grondrechten, die naast klassieke rechten onder andere ook sociale grondrechten, zoals het recht op bijstand omvatten. Iedereen kan verweer voeren tegen EU-wetten die naar haar of zijn idee de grondrechten schaden.
Een tekst die zo ingrijpend bestaande verdragen samenvat en verbetert én de grondrechten vastlegt, is inderdaad iets anders dan een gewoon verdrag. Maar betekent de term ‘grondwet’ ook dat de tekortkomingen van de EU in beton worden gegoten?
Integendeel, de Grondwet is juist op de groei gemaakt. Voor onderwerpen waarvoor nog steeds - ook na aanname van de Europese Grondwet – een veto geldt, kunnen de lidstaten besluiten het vetorecht op te geven zonder dat daarvoor een formele Grondwetswijziging nodig is. Uitzondering daarop is defensiebeleid. Ook kopgroepen van lidstaten kunnen besluiten het vetorecht te schrappen bij het maken van onderlinge afspraken over bepaalde onderwerpen. Verder krijgt het Europarlement het recht formele wijzigingen van de Grondwet aan te zwengelen. Het parlement heeft, op voorstel van de Groene Fractie, in januari 2005 al aangekondigd dat het dit nieuwe initiatiefrecht zal benutten om de Grondwet te verbeteren zodra deze is goedgekeurd. De Grondwet is dus allerminst het eindstadium van de Europese integratie, maar vormt juist een springplank naar toekomstige verbeteringen.
Wie de moeite neemt om in de bibliotheek of op het postkantoor eens te bladeren in de Grondwet, merkt dat het nieuwe verdrag erg lijvig is voor een grondwet: met alles erop en eraan 482 pagina's. Het echte Grondwetdeel - de doelstellingen en de waarden van de Unie, de verdeling van de bevoegdheden, de grondrechten - omvat echter 114 artikelen en is goed leesbaar, stukken begrijpelijker dan de eerdere verdragen. Al met al een revolutionair verdrag met, vanuit GroenLinks-oogpunt, een aantal ferme stappen vooruit op het gebied van democratie, milieu en buitenlands beleid en met de ingebouwde mogelijkheid voor verdere verbetering.