Europa onderhandelt sinds kort met de Verenigde Staten over een uitleveringsverdrag. Kan de EU berusten in een 'wederzijds vertrouwen' of dient zij extra voorwaarden te stellen aan justitiële samenwerking? Deze vraag stond woensdag 5 juni centraal in een debat op initiatief van GroenLinks.
Volgens strafrechtdeskundige Bart Stapert en Amnesty directeur Dick Oosting is een fair trial moeilijk te garanderen, zo bleek op de discussiebijeenkomst. De rechten van verdachten in de VS zijn minimaal, evenals de strafprocesrecht waarborgen. Een politiek dilemma is echter dat het stellen van voorwaarden als motie van wantrouwen tegen het Amerikaanse rechtssysteem kan worden opgevat.
Hier een verslag van Tim Roosen, beleidsmedewerker van GroenLinks in de Europese Unie.
Europa onderhandelt sinds kort met de Verenigde Staten over een uitleveringsverdrag. Doodstraf lijkt het minst omstreden punt in de onderhandelingen. Alle Europese landen gaan unaniem akkoord dat ze enkel uitleveren wanneer de VS voldoende garanties geeft dat de doodstraf hun niet opgelegd zal worden. Garanties voor een "fair trail" en andere procedurele waarborgen zijn veel moeilijker te garanderen. Kan de EU berusten in 'wederzijds vertrouwen'? Deze vraag stond 5 juni centraal in een debat op initiatief van GroenLinks over samenwerking met de VS in strafzaken.
Het uitleveren van onderdanen doet beroep op het vertrouwen in elkaars rechtssysteem en gemeenschappelijke waarden. Alvorens samenwerking voor strafzaken met de VS te versterken is het belangrijk de kenmerken van het Amerikaans rechtssysteem in gedachten te houden.
Fair trial
Raciale segregatie is een realiteit in de Amerikaanse samenleving. Dit vertaalt zich ook in de onderzoeken, processen en detentie, aldus Bart Stapert. Stapert is strafrechterlijk expert die jaren als advocaat in de VS werkte. Bovendien is de uitkomst van bijna alle strafzaken in de VS bepaald door een wankele verdediging en een gebrek aan toetsing van bewijslast.
Stapert wijst erop dat het Amerikaanse strafrechtssysteem een adversary system is. De verdedigende advocaat staat tegenover de publieke aanklager en moet bewijsstukken en getuigen bijeen zoeken en voor de rechtbank krijgen. De rechter of de jury beslist wie van de twee partijen het meest overtuigend is.
Een bijkomende bijzonderheid in het Amerikaanse rechtssysteem is dat de advocaat goed moet opletten of er geen procedurele fouten gemaakt worden. Indien hij toch een fout constateert kan alleen direct en ter plekke 'I object' aangegeven worden. In een later stadium is beroep onmogelijk. “Een bekwame advocaat hebben is de enige kans op een fair trial”, aldus Stapert.
Gerechtelijke toetsing
Een tweede kenmerk van het Amerikaanse strafrechtsysteem is dat circa 90% van de strafzaken via onderhandeling afgehandeld wordt. Dit gebeurd via de zogenaamde plea bargaining of strafvermindering in ruil voor bekentenis.
Ook Robert King Wilkerson werd een voorstel gedaan te bekennen. Daardoor zou hij vijftien jaar krijgen, in plaats van de volledige zestig jaar die hij riskeerde voor de aanklacht van overval. Hij weigerde. Wilkerson zat 31 jaar gevangen in de staatsgevangenis 'Angola' in Louisiana (VS). Hij was aanwezig als gastspreker bij het debat.
De gevolgen van het gebruik van plea-bargaining zijn enorm, aldus Stapert. Door een schuldbekentenis worden de kernvragen in strafzaken niet langer getoetst: of de bewijslast op een legale manier verkregen is en of deze bewijzen voldoende zijn om de onschuld van de verdachte te verwerpen.
Uitlevering aan de VS
Gezien het vage en geheime onderhandelingsmandaat van het Spaanse EU-voorzitterschap is het moeilijk in te schatten voor welke strafbare feiten uitlevering zal gelden, in welke wijze van samenwerking in strafzaken voorzien wordt en tenslotte welke garanties gevraagd worden van de VS. Als de geheimhouding niet wordt opgeheven, dan zal het uiteindelijke samenwerkingsverdrag, zoals met het EU arrestatie bevel, te nemen of te laten zijn voor de parlementsleden. En zonder oprecht publiek debat komt dit er ten koste van de rechten van burgers.
De uiteenzetting van Stapert toont aan dat recht op bekwame verdediging en gerechtelijke toetsing de twee voornaamste elementen zijn om 'miscarriages of justice' te voorkomen. Dick Oosting, de directeur van het EU bureau van Amnesty International, betwijfelt of de EU bereid is bekwame advocatuur én inzage in de opsporingsmethodes door EU-rechters voorafgaand aan uitlevering te garanderen. Het lijkt erop dat de aandacht van de EU zich richt op het voorkomen van de doodstraf en mensonwaardige gevangenisomstandigheden. Daartoe zijn de EU-lidstaten reeds toe verplicht in het EU Charter of Fundamental Rights.
Sommige tekortkomingen in het Amerikaans strafrechtssysteem kunnen worden omzeild als de VS instemt met terugkeer van uitgeleverden en veroordeelde Europeanen waarbij zij de straf in eigen land kunnen uitzitten. De ex equota regel wordt dan toegepast: omzetten van de strafmaat naar nationale wettelijke regelingen.
Overname van de Amerikaanse strafvervolging zou ook kunnen, aldus Stapert, als de VS het bewijsmateriaal overgedraagt naar de EU. Binnen de EU kan een rechter dan nagaan of het bewijsmateriaal rechtmatig geleverd is etc.
Toegevoegde waarde
Ondanks deze pragmatische aanpak, twijfelt Oosting aan de toegevoegde waarde van een uitleveringsverdrag tussen de EU en de VS. Wat is de toegevoegde waarde als er onvoldoende vertrouwen bestaat in het VS rechtssysteem en er te weinig garanties zijn? Loopt de EU niet het gevaar zijn burgers meer kwaad dan goed te doen? Samenwerking kan gezien worden als een teken van solidariteit. Maar solidariteit is een uitgehold begrip als het maar van één kant komt van de Atlantische oceaan.