Reactie van GroenLinks op de regeringsverklaring van het kabinetBalkenende 2.

Debat regeringsverklaring 11 juni '03

Inbreng Femke Halsema (GroenLinks)

- alleen gesproken woord telt -

Voorzitter,

Nu de nieuwe regering heeft plaats genomen in vak K is het tijd voor een felicitatie. Het kostte een lange, moeizame, en gekrulde tenen veroorzakende informatie, een aanzienlijk korte formatie. En dit is nou niet bepaald een GroenLinks kabinet, desalniettemin wil ik de kersverse bewindslieden van harte feliciteren met hun benoeming, hen ook succes wensen, en de minister-president met de totstandkoming van zijn nieuwe kabinet.

Ook wil ik de minister-president complimenteren. De minister van ontwikkelingssamenwerking is terug (nu het budget nog, kan ik niet laten op te merken). Bovendien is zij een vrouw, één van de vijf. Dat met vijf vrouwen een nieuw regeringsrecord wordt gevestigd, zegt overigens vooral veel over de miserabele staat van vrouwenemancipatie in deze kringen; wel ben ik gelukkig dat we het droeve dieptepunt van Balkenende I achter ons kunnen laten.

Voorzitter,

De minister-president verdient nog een compliment: al is dat nogal ambivalent. Geleidelijk - na een jaar wordt de consequentheid van zijn opvattingen zichtbaar: de inhoudelijke continuïteit van Balkenende I en II is groot. Het meest in het oog springende verschil bij vergelijking van de regeringsverklaring van het vorige en dit kabinet, is dat met de toevoeging van Zalm aan de gelederen van de bewindslieden het aantal tegeltjeswijsheden aanzienlijk is verminderd. Waar de vorige regeringsverklaring nog een kritische terugblik bevatte op het beleid van haar voorganger ('Op te ruime voet geleefd'), mis ik een oordeel over Balkenende I. Komt dat nog?

'Anders & Beter', de slogan waarmee onze premier vorig jaar nieuwe politiek wilde gaan bedrijven, blijkt ook in dit tweede kabinet vooral een combinatie van rigide bezuinigingen, een grote nadruk op sancties en repressie, de harde en kleinerende omgang met de sociale partners èn obsessie met de 'nul' in het begrotingsbeleid.

Ik zei niet voor niets dat het een ambivalent compliment was: de inmiddels zichtbare contouren van de samenleving die dit kabinet voorstaat stemmen GroenLinks somber.

Voorzitter,

Volgens de Amerikaanse socioloog Sennet is de kern van het probleem van de open en democratische samenleving hoe te bewaken dat de sterken, de welvarenden - de hulpbehoevenden, de kwetsbaren blijven respecteren.

Nergens is dit probleem zo zichtbaar als in Sennets eigen land, de Verenigde Staten, waar een heel gebrekkig en armoedig stelsel van sociale verzekeringen, de grote maatschappelijke ongelijkheden bestendigt en dikwijls zelfs verergert. Waar de moraal van de 'self made man', vermindering verhindert van structurele ongelijkheid en achterstelling.

Volgens Sennet kan respect – zelfrespect en sociaal respect – in een samenleving slechts bloeien als er wederzijdse herkenning bestaat. Herkenning tussen mensen onderling, herkenning van elkaars omstandigheden, drijfveren. En herkenning tussen mensen èn de staat, die het mogelijk maakt dat mensen met elkaar meevoelen, zich in elkaar verdiepen, elkaar respecteren. Hoewel Sennet somber is over de mogelijkheid om de ongelijkheid die elke moderne samenleving kent, te laten verdwijnen, is hij zeker van de oplossing. Die ligt in de versterking van de verzorgingsstaat in brede, alle klassen en achtergronden, omspannende collectieve bescherming tegen armoede, vernedering, ziekte. Door de staat georganiseerde solidariteit is volgens Sennet noodzakelijk om wederzijdse herkenning en respect mogelijk te maken. Om ervoor te zorgen dat arm en rijk, bevoorrecht en achtergesteld zich in elkaar kunnen blijven inleven, elkaar kunnen respecteren.

Voorzitter,

De zichtbaar wordende constante in de kabinetten Balkenende is, naar onze overtuiging, de geleidelijke veramerikanisering van de binnenlandse verhoudingen. De georganiseerde solidariteit, die de verzorgingsstaat en de beschaafde sociale verhoudingen in Nederland altijd heeft geschaagd, wordt afgedankt, ten gunste van hardere maatschappelijke verhoudingen. Drie aanwijzingen:

- De overgang naar een ministelsel naar Amerikaans model, een oude wens van de VVD. Een ministelsel waarbij de regering zich nog slechts verantwoordelijk voelt voor een sociaal minimum dat steeds verder af komt te liggen van het inkomen van Jan Modaal. Alle overige vormen van solidariteit die we zorgvuldig in de eeuw die achter ons ligt hebben opgebouwd worden niet vernieuwd of gemoderniseerd, maar afgebroken. Of het nu gaat om de Gezondheidszorg of de Sociale zekerheid: privaat verzekeren (voor wie dat kan) wordt als het aan dit kabinet ligt het motto voor de toekomst.

- Dit leunt op de ideologie van de 'eigen verantwoordelijkheid', vooral van diegenen die financieel of sociaal afhankelijk zijn van de staat. Terwijl de financiële zekerheid van uitkeringsgerechtigden bijvoorbeeld vermindert, wordt hun verantwoordelijkheid om voor zichzelf te zorgen vergroot, zonder dat er mogelijkheden voor werkgelegenheid en ontplooiing worden geschapen. Ofwel, via sanering van de verzorgingsstaat wordt de druk op mensen in de bijstand en op arbeidsongeschikten opgevoerd om te solliciteren naar werk dat er niet is.

- Deze twee verschuivingen tezamen (uitkleden van de verzorgingsstaat, steunend op de ideologie van de eigen verantwoordelijkheid) hebben tot gevolg dat de kwetsbaarheid van degenen die al kwetsbaar zijn groter wordt, terwijl degenen die zich goed kunnen redden worden beschermd. Bijvoorbeeld:

Vanochtend in de Volkskrant illustreerde de voorzitter van de gehandicaptenraad, Jan Troost, wat de optelsom van maatregelen betekent voor gehandicapten.

In een recente evaluatie door de Verenigde Naties van het Nederlandse emancipatiebeleid wordt een vernietigend oordeel geveld over het effect van het sociale beleid op de inkomens- en maatschappelijke positie van vrouwen in Nederland

Vreemdelingen, asielzoekers, gezinsherenigers krijgen met meer sancties en belemmerende maatregelen te maken, terwijl hun integratie, hun inburgering geen enkele aandacht krijgt. Ook hier geldt het adagium van de 'eigen verantwoordelijkheid', samen met de waarschuwing: 'leven in Nederland is niet vrijblijvend'. Kan de MP uitleggen wat en wie hij hier op het oog heeft?

Mensen met gesubsidieerde banen hebben, blijkens recent onderzoek van de FNV, in 74% van de steden inmiddels te maken met een vacaturestop: niks doorstromen naar regulier werk, maar een enkeltje bijstand. Wat gaat de regering hieraan doen

Voorzitter, ik kan vele anderen noemen, mensen in de maatschappelijke opvang, de migranten die jaar in jaar uit worden geconfronteerd met telkens slechter functionerende vreemdelingendiensten waarbij snelheid boven zorgvuldige omgang gaat.

Een teken aan de wand is waarschijnlijk wel de dreigende opheffing van stichting correlatie waar jaarlijks zo’n 55.000 mensen in nood terechtkunnen. Ik verzoek de MP dit voornemen te herroepen.

Kortom, 3 aanwijzingen, voor een Amerikaanse samenleving op komst. Voor Zalms flipperkastliberalisme, waar de MP het sociale vangnet onderuittrekt

Voorzitter,

Volgens de MP duiden de verkiezingsuitslagen van 15 mei en 22 januari op de oproep van de kiezer om problemen duidelijk te benoemen en met effectief beleid te beantwoorden. Dat is wel een heel magere en vage omschrijving van de protesten en grote electorale verschuivingen van het afgelopen jaar. Behalve dat de multiculturele samenleving en de aanhoudende onveiligheid directe aanleidingen waren, komt de onvrede die in Nederland zichtbaar is geworden ook voort uit een diep gevoelde behoefte van mensen aan wederzijdse herkenning, aan het respecteren van elkaar. Het is de wens te leven in een respectvolle samenleving.

We leven in een tijd waarin de economische omstandigheden behoorlijk verslechteren. Dat raakt vooral de mensen aan de onderkant, hier en in het buitenland. Voor GroenLinks is bevestiging en versterking van de solidariteit, van wederzijdse herkenning en van respect, dè grote maatschappelijke en politieke opgave.

GroenLinks maakt dan een radicaal andere keuze. Niet 'afbraak, oppotten en wachten op betere tijden'(een passender slogan voor dit kabinet), geen veramerikanisering van de binnenlandse verhoudingen. Maar een actieve overheid die duurzame economische en maatschappelijke verhoudingen schept en die actief bijdraagt aan de emancipatie van mensen. Duurzaamheid en emancipatie zijn de twee sleutelbegrippen voor GroenLinks.

Onze keuze voor een groene economie en een duurzame samenleving is geen geringe opgave. Het betekent een radicale omslag naar een duurzame energievoorziening, landbouw en mobiliteit. Een groene economie is een slimme economie, waarin de vervuiler betaalt en arbeid goedkoper wordt. Dat moet de economie zijn die wij nalaten voor de volgende generaties. De regeringsverklaring zwijgt in alle talen over groene ambities. Eén obligate zin is de winst van D66: zo ver brengt optimisme en zonnigheid je. Heeft de MP eigenlijk ook maar enige affiniteit met natuur en milieu? Of is hij een Radeloze Rentmeester?

Een duurzame samenleving kan alleen een internationaal duurzame samenleving zijn. De president van Brazilië, Lula, voert permanent campagne tegen de honger, in zijn eigen land en elders. Honger kan niet wachten, stelt hij terecht. Bij de laatste top van de G8 in Evian pleitte hij voor de oprichting van een internationaal fonds tegen de honger. Een fonds te vullen met een belasting op de internationale wapenhandel en door het beschikbaar stellen van renteinkomsten, die rijke landen ontvangen van ontwikkelingslanden. Ik vraag de regering naar haar opvatting over dit voorstel van Lula.

Balkenende-II daarentegen heeft de aflossing van de staatsschuld uitgeroepen tot de hoogste waarde, met het oog op de vergrijzing. Wat een illusie dat te beschouwen als een adequate voorbereiding op een toekomst waarin meer senioren dan vandaag leven .

Een duurzame economie betekent ook dat we ons nu goed voorbereiden op de vergrijzing. Veel belangrijker dan een zo snel mogelijke aflossing van de staatsschuld is een voortvarende aanpak om zoveel mogelijk mensen aan betaald werk te helpen.

Dat vraagt allereerst arbeid op maat, met goede medezeggenschap over werk en werktijden, en arbeid die zich voegt naar wat mensen aankunnen en niet andersom. Dat vereist ook een sterke verbetering van de netto-inkomens voor werknemers en zelfstandigen met een lage beloning. Zo kun je er voor zorgen dat de stap naar betaald werk loont, en blijft het combineren van betaalde arbeid en zorg geen luxeartikel voor welgestelden.

Het vraagt ook emancipatie van mensen, het bevorderen van hun zelfstandigheid, hun ontplooiing. Dat is werkelijk iets anders dan 'individuele verantwoordelijkheid' als een zweepslag hanteren voor degenen die werkloos zijn of arbeidsongeschikt, die als migrant in Nederland ondersteuning nodig hebben bij het vinden van hun weg, voor vrouwen, daklozen, drugsverslaafden in de maatschappelijke opvang. Emancipatie is allereerst gelegenheid én werkgelegenheid scheppen.

Dat vraagt behoud van kwetsbare arbeid in de publieke en private sector.

Dat vraagt om uitbreiding van het recht op deeltijdarbeid, ook naar de 300.000 kleine bedrijven met minder dan 10 werknemers.

Dat vraagt extra inspanningen van werkgevers om arbeidsgehandicapten in dienst te nemen, af te dwingen via quotering.

Dat vraagt een snel besluit over kinderopvang met goede publieke financiering én een verplichte werkgeversbijdrage, zodat er in de dagelijkse praktijk van werken en zorgen voor iederéen iets te kiezen valt.

Dat vraagt geen herstel van het kostwinnersbeginsel waar dit kabinet naar toe werkt, maar juist het bevorderen van economische zelfstandigheid, vooral voor de lage inkomens.

Hierover niets in de regeringsverklaring. Graag een reactie. Bovendien blijft mijn vraag uit het vorige debat onbeantwoord: wat doet de MP concreet om de werkgelegenheid te bevorderen?

Ik vraag de minister-president om een emancipatie- en inkomenseffect rapportage uit te voeren op belangrijke onderdelen van het hoofdlijnenakkoord. Volgens het VN Vrouwenverdrag mag het terugdraaien van voorzieningen niet in onevenredige mate ten koste gaan van de rechten en belangen van kwetsbare bevolkingsgroepen. Onze indruk is dat het afgesloten akkoord dit verdrag schendt .

Wat ik ook mis is duidelijkheid over de herkeuring van de oude WAO-gevallen. De afgelopen weken hadden daarvoor wel gebruikt kunnen worden, lijkt mij. Dus nu herhaal ik die vraag. (Balkenende premier van alle Nederlanders of van de Nederlanders zonder een vlekje?)

Voorzitter,

Ik sprak van de grote inhoudelijke continuïteit van Balkenende I en II. De vraag is of dat ook gaat gelden voor de politieke en bestuurlijke stijl. De aanloop en de regeringsverklaring doen het ergste vermoeden; ook hier lijkt de toevoeging van D66 niet meer en niet minder dan een burgemeestersverkiezing op te leveren. Het is het democratische voorportaaltje van de neo-conservatieve kerk.

Dit weekend las ik het Belgische regeerakkoord. Wat een verschil: wat een ambities, helderheid, idealisme. Deze regering weet wat zij wil, verwoordt dat eenvoudig en helder, en geeft duidelijk aan wat zij wil bereiken en hoe, en op welke termijn zij dat denkt te doen. Het grote manco van Balkenende I was dat niemand kon vertellen welke concrete doelstellingen het kabinet nastreefde; laat staan dat zij er op controleerbaar was. Dat leidt ertoe dat Saskia Stuiveling, de directeur van de Rekenkamer een jaar later constateert dat voor negentig procent niet zichtbaar is wat het kabinet nou eigenlijk heeft gedaan. Met andere woorden: de plannen zijn niet controleerbaar. Wat gaat de regering hieraan doen? Kunnen wij alsnog heldere doelstellingen tegemoet zien? Kan de MP mij duidelijkheid verschaffen hoeveel banen Balkenende II gaat opleveren? Is hij daar op af te rekenen? Net als Verhofstadt, die er 200.000 in het vooruitzicht stelt. Is er uberhaupt een doelstelling waaraan de MP zijn lot verbindt? Of moeten we u telkens geloven op uw mooie blauwe ogen?

Markant is de passage, voorzitter, over de formatie, in de regeringsverklaring. Schijnbaar is de belangrijkste les van het eerste kabinet Balkenende dat er gezamenlijk gegeten dient te worden om het belang van de eenheid van het kabinetsbeleid er snel en goed in te hameren. De MP heeft het geweten. Ik schat nog geen dag later werd het eerste proefballonnetje opgelaten: verhoging van de ministerssalarissen. Schijnbaar heeft de aanwezigheid van Heinsbroek en zijn Bentley bij minister Remkes en staatssecretaris Van der Knaap een diep, niet te onderdrukken verlangen achtergelaten. En evenals vorige keren moest de Kamer er aan te pas komen voordat de MP duidelijkheid verschafte over het regeringsbeleid. En wat te denken van het proefballonnetje van minister De Geus, die ook bij zijn LPF-collega’s in de leer is geweest: dreigen met een loonmaatregel, die pas na onrust door de MP als theoretische mogelijkheid wordt afgedaan. Het ballonnetje hangt nog. Of de theoretische mogelijkheid gaat ook van tafel of de MP houdt het schijnbaar open. Graag duidelijkheid: een beetje zwanger zijn, kan niet.

Voorzitter,

Inmiddels heeft de MP 'nieuwe politiek' bij het grof vuil gezet (citaat: 'waar ging het ook al weer over'). Weliswaar bewijst het kabinet nog lippendienst aan de wens van burgers beter gehoord te worden en begrip te vinden voor hun problemen maar in werkelijkheid worden geen maatregelen getroffen en worden de belangrijkste politieke beslissingen weer in de achterkamertjes genomen

Wie andere vraagt om mee te doen, moet ook zelf bereid zijn daarvoor ruimte in de meningsvorming te scheppen. Loonmaatregelen en andere machtswoorden geven dan geen pas. Nieuwe politiek vraagt een andere stijl van regeren dan het wat ballerige motto; 'een rechtse held trotseert het Malieveld'.

Een jaar geleden presenteerde MP zich nog als de kampioen van de nieuwe politiek. Inmiddels is hij het allemaal weer vergeten. Een zeldzaam staaltje politiek opportunisme. Dat valt niet te rijmen met de wens om burgers beter te horen en serieus te nemen. Wanneer de MP zich op opportunistische wijze laat kennen als de Nationale Echoput waarin slechts de tijdsgeest weergalmt, kan hij niet tegelijkertijd verantwoordelijkheid en betrokkenheid van de burger vragen. Wie met de tijdsgeest trouwt, is weldra weduwnaar, zei Kierkegaard.