De angst voor vreemdelingen heeft een flink deel van de Europese burgers en regeringen in haar greep. De roep om strenge beveiliging van de huidige en toekomstige buitengrenzen van de Europese Unie is sterker dan ooit. Plannen om de illegale migratie terug te dringen, onder meer door oprichting van een Europese grenspolitie, staan bovenaan de agenda van de Eurotop die deze week in Sevilla plaatsvindt. Maar het dichttimmeren van de grenzen vormt geen bijdrage aan de Europese veiligheid, zo illustreert de kwestie-Kaliningrad.

De Russische stad Kaliningrad is een troosteloos oord van verval. Dranklokalen en prostitutie zijn er de enige economische activiteiten van betekenis, zo suggereert de film Trys Dienos van de Litouwse cineast Bartas. Gelukkig rijden de treinen nog. Dat stelt de hoofdpersonen, twee jonge Litouwers, in staat om na een ontluisterend avontuur in Kaliningrad terug te keren naar hun boerderij op het Litouwse platteland. Een armoedige omgeving die de toeschouwer, na de grauwe beelden uit Kaliningrad, als een idyllische plek ervaart.
Voor de inwoners van Kaliningrad wordt het steeds moeilijker om te ontsnappen aan de armoede en de vervuiling. Hun regio vormt sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een Russische exclave, omsloten door Litouwen, Polen en de Oostzee. Litouwen en Polen willen lid worden van de Europese Unie. Brussel eist van haar kandidaat-lidstaten dat zij een visumplicht invoeren voor Russen, ook voor Kaliningraders.
De Russische president Poetin is daar woedend over. Op de onlangs gehouden top van Oostzeelanden noemde hij het visumregime dat de EU Kaliningrad wil opleggen "erger dan in de Koude Oorlog". (Trouw, 11 juni 2002) Poetin verlangt dat Litouwen en Polen visumvrije corridors creëren voor het verkeer tussen Kaliningrad en de rest van Rusland. Die eis is voor zowel Litouwen, Polen als de EU onbespreekbaar. Vilnius en Warschau, nog maar tien jaar bevrijd van het Sovjet-juk, zijn hypergevoelig voor alles wat zweemt naar aantasting van hun territoriale integriteit. Brussel verwerpt elke inbreuk op de geloofsartikelen van het Schengenakkoord.

En toch zal de EU moeten bewegen, als zij wil voorkomen dat de kwestie-Kaliningrad de verhoudingen met Rusland langdurig verziekt. De Deense premier Rasmussen beloofde op de Oostzeetop dat de visa voor Kaliningraders "zeer makkelijk te verkrijgen en zeer goedkoop" zullen zijn. Maar veel Russen hebben ervaring met het visumbeleid van de EU-landen. De wachtrijen voor de consulaten duiden op een bewust ontmoedigingsbeleid. En wie het loket bereikt, "krijgt de indruk bij voorbaat voor schuldig gehouden te worden, in plaats van onschuldig", zo vat de Moskouse academicus Yuri Borko zijn ervaringswetenschap samen.
Als de EU Rusland wil overtuigen dat haar visumregime er enkel op gericht is criminelen en illegalen buiten te houden, moet zij een vrijzinniger uitleg geven aan de Schengen-dogma's. Maak visa voor transit en regionaal grensverkeer niet goedkoop, maar gratis en herbruikbaar. Zorg dat ze verlengd kunnen worden aan de grens. Vestig voor de verstrekking van visa die toegang geven tot de hele EU een goed bemenst Euroconsulaat in Kaliningrad. Anders moeten Kaliningraders die bijvoorbeeld Nederland als reisdoel hebben, straks eerst een visum voor Polen bemachtigen om vervolgens op de Nederlandse ambassade in Warschau een Schengenvisum aan te vragen; een reis die ze moeten herhalen om het visum op te halen. Vier grensoverschrijdingen, vier keer betalen aan corrupte Russische douaniers, en nog ben je niet op weg. Kafka is er niets bij.

Poetin maakte op de Oostzeetop duidelijk dat hij niet alleen de inwoners van Kaliningrad, maar alle Russen een isolement wil besparen. Een akkoord met Rusland over het grensregime voor Kaliningrad zou, zeker als het ook de verstrekking van paspoorten en bestrijding van corruptie aan Russische zijde omvat, model kunnen staan voor andere grensregio's langs de toekomstige oostgrenzen van de EU. Poolse politici zijn terecht bezorgd dat het Schengenregime de economische, culturele en familiebanden tussen Polen en Oekraïne zal doorsnijden. Dat bevordert de Europese veiligheid niet, zo onderstrepen zij. Door Oekraïners, Russen en Wit-Russen op te sluiten met hun eigen ellende, dreigt het beeld dat de EU-regeringen van hen hebben - paupers en criminelen die zich en masse clandestien in de EU willen vestigen – een self-fulfilling prophecy te worden.

Naar het Poolse discours over Europa wordt dezer dagen slecht geluisterd. Vooral Nederlandse politici wijzen de kandidaat-lidstaten liever op hun tekortkomingen en zinspelen op hernieuwd uitstel van de EU-uitbreiding. Niet de toetreding, maar vooral de weg ernaartoe is belangrijk, zo stelt D66-er Lousewies van der Laan belerend. Zij miskent dat politici en burgers in de kandidaat-lidstaten, die al tien jaar de wet krijgen voorgeschreven door Brussel, eindelijk wel eens willen meepraten en meebeslissen.
Een volwaardig Pools lidmaatschap kan politieke winst opleveren. Bijvoorbeeld wanneer Polen de EU aan een echte Ostpolitik helpt. Te vaak nog is het Europese beleid ten aanzien van Rusland verstrikt in paradoxen. Dezelfde politici die de mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië bekritiseren, stellen Moskou een NAVO- of zelfs EU-lidmaatschap in het vooruitzicht. Alsof het land een volwassen democratie is, alsof Poetin dat zelfs maar nastreeft. Poolse politici zijn daar niet zo zeker van. Zij zullen er in Brussel op wijzen dat een goede verstandhouding met de Russische leiding nog geen garantie is voor stabiliteit. De uitdaging is om de hoofden en harten van de Russen te winnen voor democratie en rechtsstaat. Hetzelfde geldt voor Oekraïners en Wit-Russen. Dat vergt meer dan topontmoetingen en declaratoire politiek. Dat vergt ontmoetingen tussen gewone mensen. Daarom moet de nieuwe oostgrens van de EU, te beginnen bij Kaliningrad, alle legale vormen van uitwisseling toelaten. Veilige grenzen vormen geen pantser, maar een huid waardoor geademd kan worden.

Joost Lagendijk is lid van het Europees Parlement voor GroenLinks. Met Jan Marinus Wiersma (PvdA) schreef hij vorig jaar het boek 'Brussel – Warschau – Kiev, op zoek naar de grenzen van de Europese Unie'.