Binnenkort moet het Europees Parlement zich uitspreken over de toetreding van Roemenië. Ter voorbereiding van het aanstaande debat reisde GroenLinks europarlementariër Joost Lagendijk naar Boekarest, waar hij met journalisten, NGO's en politici discussieerde over persvrijheid en corruptie. Hoe kan de EU de ingezette hervormingscours optimaal stimuleren?

Eerder liet Lagendijk zich in het Europees Parlement kritisch uit over de mate waarin Roemenië voldoet aan de politieke criteria die aan elke toetredende lidstaat gesteld worden. Hij stond toen vrijwel alleen in zijn kritiek. Sinds enkele weken lijkt men in Brussel wakker geschud te zijn. Nu roepen Duitse conservatieven om een uitstel van Roemenië's toetreding. Juist nu in Boekarest een nieuwe regering is aangetreden die vastbesloten lijkt om de misstanden eindelijk aan te pakken. Hoog tijd, vond Lagendijk, om zelf ter plekke te bekijken hoe het werkelijk gesteld is met justitie en de mensenrechten.

De kritiek op Roemenië liegt er niet om. De corruptie heeft dermate dramatische vormen aangenomen dat volgens de OESO internationale investeerders hun geld liever ergens anders uitgeven. Het gebrek aan persvrijheid werd duidelijk tijdens de verkiezingscampagne van december 2004, toen één partij de media volledig domineerde. Ook zijn de hervormingen die de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht moeten waarborgen nog alles behalve voltooid. En de wijze waarop met psychiatrische patiënten wordt omgegaan is regelrecht in strijd met internationale mensenrechtenverdragen.

Vrijheid van meningsuiting
In Boekarest trof Lagendijk een aantal journalisten die zelf hebben ondervonden wat het betekent niet te kunnen schrijven of vertellen wat je wilt. Medewerkers van de staatsradio en de staatstelevisie vertelden hoe afgelopen jaar, tijdens de campagne voor de presidents- en parlementsverkiezingen, de druk in de redactiekamers steeds sterker voelbaar werd. Vóór uitzending van een reportage over politiek gevoelige onderwerpen behoorde een telefoontje naar het bureau van de ministerpresident tot de standaardprocedure. Wie verdacht werd van sympathie voor de oppositie werd verplaatst naar de minder bekeken nieuwsuitzendingen.

De voormalige redactieleider van de kritische krant Evenimentul Zilei getuigde hoe de regering ook op de 'onafhankelijke' media druk uitoefende. Zij wist de eigenaars aan zich te binden door veel geld uit te geven voor overheidsreclame - mits de kranten niet te kritisch werden. Zelf werd hij in december 2004 door de eigenaar de laan uitgestuurd toen hij een te kritische redactielijn bleef aanhouden. De excessieve druk op de media resulteerde in een volledig doodzwijgen van de oppositie. Toch won oppositiekandidaat Basescu uiteindelijk de presidentsverkiezingen. De sociaal-democratische partij van verliezer Nastase concludeerde in een interne evaluatie dat hun kandidaat misschien té aanwezig was geweest op tv en in de krant...

Onafhankelijke rechters
Lagendijk had ook ontmoetingen met verschillende rechters, die geen blad voor de mond namen over het disfunctioneren van het juridische apparaat in Roemenië. Zo staan sommige rechtbankpresidenten erom bekent dat ze op een erg creatieve manier de zaken over de verschillende rechters verdelen - bepaalde zaken laten ze liever aan vertrouwelingen over. Deze critici gaven aan veel te verwachten van de in januari aangetreden nieuwe regeringscoalitie. De nieuwe minister van justitie, afkomstig uit de NGO-wereld, was zelf tot voorkort één van de meest gedreven critici van het oude systeem. Als een van de eerste maatregelen heeft zij een systeem van willekeurige verdeling van zaken over de verschillende rechters - via een computerprogramma - verplicht gesteld.

Na een kijkje te hebben genomen in het gerechtshof van Boekarest - waar de rechters onder een enorme werkdruk staan en de gangen vol zitten met wachtende slachtoffers en aangeklaagden - had Lagendijk een ontmoeting met de nieuw aangetreden Hoge Raad voor de Magistratuur. Een instelling die moet toezien op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, maar waarvan een minister Lagendijk later vertelde dat zij louter bestond uit 'dinosauriërs' uit het Caucescu-tijdperk. Hij voegde er aan toe te hopen dat de natuur ook voor deze dinosauriërs een goede oplossing in petto had. En inderdaad lijkt de regering, door het ontslag van een aantal corrupte politiecommissarissen, vastbesloten om orde op zaken te stellen.

Onmenselijke behandeling geesteszieken
Uit gesprekken met een NGO die zich inzet voor de verbetering van de behandeling van psychiatrische patiënten kreeg Lagendijk een erg somber beeld van de toestand in de Roemeense instellingen. Dit werd geïllustreerd door een ontluisterende film die een medewerkster enige weken geleden had opgenomen in één van de tehuizen. Bij het Ministerie van Gezondheid sprak Lagendijk zijn verbijstering uit over deze mensonterende toestanden. De staatssecretaris gaf aan dat de regering maar al te goed weet wat er mis is, en antwoordde met een wedervraag: kon Lagendijk de EU overtuigen om geld vrij te maken voor dit schrijnende probleem? Na een eerste noodoplossing - verhoging van het voedselrantsoen en verhoging van de lonen van het verplegend personeel - was de kas van het ministerie leeg.

Enthousiasme en hoop
Lagendijk bediscussieerde ook meer algemeen de vraag of Roemenië zich binnen afzienbare tijd kan ontwikkelen tot een land met een solide democratie en respect voor mensenrechten en rechtstaat. Een vooruitzicht dat de laatste jaren soms erg ver weg leek. Roemeense intellectuelen waren het echter pertinent oneens met de stelling dat, op grond van het door dictators gemarkeerde Roemeense verleden, een open maatschappij en democratie voor Roemenen niet zou zijn weggelegd. En inderdaad getuigden de levendige debatten die hij er voerde van een ongekende interesse in politiek: de hoop op substantiële hervormingen en enthousiasme voor een betere toekomst waren bijna voelbaar. Lagendijk: "Geen van de problemen die ik sinds jaren aanspreek is opgelost, maar de rem op de oplossing is weg. Ik ben overtuigd geraakt van de wil van regering en bevolking om de maatschappij en het staatsapparaat écht te hervormen. En ik zou het moeilijk vinden om juist nu 'nee' te zeggen tegen Roemenië."