"Burgers van Kaliningrad die Nederland willen bezoeken, kunnen een visum aanvragen bij de Nederlandse ambassade in Warschau of bij het Nederlandse consulaat in Sint Petersburg," zo meldt de website van de Nederlandse ambassade in de Poolse hoofdstad. Nu nog kunnen inwoners van de Russische exclave, die ligt ingeklemd tussen Polen en Litouwen, vrijelijk naar Warschau reizen. Maar binnenkort voert EU-kandidaat Polen, conform de Europese regels, een visumplicht voor Russen in. Kaliningraders die naar de EU willen reizen belanden dan in een kafkaëske situatie.

De meeste EU-landen, waaronder Nederland, hebben geen consulaat in Kaliningrad. De EU-regels schrijven voor dat een Schengenvisum wordt aangevraagd bij een diplomatieke post van het land dat het hoofddoel vormt van de reis. Is dat bijvoorbeeld Nederland, dan moet de reislustige Kaliningrader eerst een visum voor Polen aanvragen bij het Poolse consulaat in Kaliningrad, om vervolgens in Warschau een Schengenvisum aan te vragen bij de Nederlandse ambassade. Enkele weken later heeft onze Kaliningrader weer een Pools visum nodig, om het Schengenvisum te kunnen afhalen. Als de reislust hem inmiddels niet is vergaan, want dat lijkt de bedoeling van het Schengenregime. De EU bouwt een nieuwe Muur tussen de kandidaten-lidstaten en de toekomstige buurlanden.

Na de val van het IJzeren Gordijn ontstond in Midden-Europa een uniek vrij personenverkeer. De Midden-Europeanen hadden geen visum meer nodig voor de EU. Op hun beurt werden de Midden-Europese landen toegankelijk voor Russen, Oekraïners en Wit-Russen. De open grenzen hebben duizenden burgers in staat gesteld hun vooroordelen over de buurlanden te toetsen aan de werkelijkheid. Daarmee werd een significante bijdrage geleverd aan het stabiliseren van de regio.
De verworvenheid van vrij personenverkeer gaat nu teloor. Één voor één stellen de EU-kandidaten een visumregime in voor hun oosterburen. Is de veiligheid van de EU daarmee gediend? Door Russen, Wit-Russen, Oekraïners en Moldaviërs op te sluiten met hun eigen ellende, dreigt het beeld dat de EU-ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie van hen hebben - paupers en criminelen die zich en masse clandestien in de EU willen vestigen – een self-fulfilling prophecy te worden.
Poolse politici zien de gevaren van dit isolement, zo merkte ik toen ik samen met PvdA-collega Jan Marinus Wiersma een bezoek bracht aan Warschau ter voorbereiding van ons boek Brussel – Warschau – Kiev, op zoek naar de grenzen van de Europese Unie. Zij benadrukken vooral het belang van grensverkeer met Oekraïne, de 'strategische partner' van Polen. Het deert hen minder dat het Schengenregime ook de buren in Wit-Rusland en Kaliningrad treft.
Toch leent juist Kaliningrad zich voor een experiment met een humanere versie van Schengen. Want de onttakeling van deze enclave ziet ook de EU als een probleem. Een verarmd en vervuild stukje Rusland temidden van EU-landen is een bron van overlast. Om de situatie in Kaliningrad te verbeteren, zal de EU moeten samenwerken met de Russische autoriteiten. Daarbij dient Brussel zich gevoelig te tonen voor de Russische grieven. Die betreffen vooral het toekomstige visumregime.
De EU zou moeten beloven om ruimhartig Schengenvisa te verstrekken waarmee Kaliningraders meerdere keren de grens over kunnen. De prijs van het visum moet laag gehouden worden. Om een snelle verstrekking mogelijk te maken, zouden alle EU-landen een consulaat moeten vestigen in Kaliningrad. Beter nog: het eerste gezamenlijk Euroconsulaat, waarvoor de Europese Commissie onlangs een lans brak, dient in Kaliningrad te komen staan.
Kaliningrad als testcase voor een humaan visumregime kan juist voor Polen interessant zijn, omdat het een model verschaft dat ook toepasbaar is in het Pools-Oekraïense grensgebied en in andere grensregio's waar de toekomstige Schengen-grens bestaande banden dreigt door te snijden.
Ook in tijden waarin de strijd tegen terrorisme de agenda beheerst, is het goed om voor ogen te houden dat het op slot gooien van de EU-buitengrenzen geen bijdrage levert aan de stabiliteit in Europa. Grenzen zijn er niet alleen om het slechte tegen te houden, maar ook om het goede door te laten.

Joost Lagendijk is lid van het Europees Parlement voor GroenLinks

Links
- Dossier Uitbreiding
- Dossier Ultieme grenzen van de EU