Deze herfst kwam de Koerdische politica Leyla Zana in Brussel eindelijk de mensenrechtenprijs van het Europees Parlement ophalen die haar in 1995 was toegekend. Tot afgelopen zomer had ze in Turkije in de gevangenis gezeten.
Met een toenaderingsproces dat de hervormingskoers onomkeerbaar zal maken, of met een halfslachtig op een afstandje houden. Het antwoord lijkt voor de hand te liggen: onderhandelen is de beste dienst die we de mensenrechten in Turkije kunnen bewijzen.
De verse herinnering aan tien jaar cel weerhield haar er niet van om in haar dankwoord onverstoord verder te gaan waar ze gebleven was toen haar in 1994 op bruuske wijze de mond werd gesnoerd: het pleiten voor culturele rechten voor de Koerden. Vreesde ze geen vergelding bij terugkeer in haar land? Niet in een Turkije dat op het punt staat met de EU te gaan onderhandelen over toetreding.
Druk op de ketel
Tegenstanders van de toetreding van Turkije tot de EU halen de mensenrechtensituatie in het land aan om hun pleidooi kracht bij te zetten. Ze hebben gelijk om te wijzen op de misstanden die nog altijd bestaan. Over de logica van hun redenering valt echter te twisten: de afgelopen jaren is bewezen dat juist door het uitzicht op toetreding de hervormingen in Turkije een vlucht genomen hebben.
Het starten van onderhandelingen onder strikte voorwaarden biedt de EU de beste mogelijkheid om ook in de toekomst de druk op de ketel te houden. Terwijl de beslissing om de deur dicht te gooien ertoe zou kunnen leiden dat de ingezette hervormingskoers in Ankara stagneert.
Lichtzinnigheid
Het is dan ook geen lichtzinnigheid die Human Rights Watch en Turkse mensenrechtenorganisaties ertoe gebracht heeft zich onomwonden uit te spreken vóór toetredingsonderhandelingen. Er voltrekt zich in Turkije een stille revolutie. De rol van het leger in de politiek is drastisch ingeperkt en de gewraakte staatsveiligheidsrechtbanken zijn opgeheven. De autoriteiten reageren minder spastisch op uitingen van Koerdische cultuur. Een wetsvoorstel dat eerwraak streng bestraft is door het parlement aangenomen.
Dat betekent niet dat Turkije in een paar jaar tijd een schoolvoorbeeld voor mensenrechtenbescherming is geworden. Er moet nog van alles gebeuren, zoals ook de Europese Commissie concludeert in haar recente rapport - op basis waarvan de Europese regeringen op 17 december hun besluit tot het al dan niet beginnen van onderhandelingen zullen nemen.
Er is een aantal concrete problemen dat de komende maanden uit de weg geruimd kan en moet worden. Absolute prioriteit heeft het uitbannen van alle vormen van mishandeling en marteling. Leyla Zana zei in het Europees Parlement overtuigd te zijn dat systematisch martelen niet meer voorkomt in Turkije. Maar de regering moet ook zorgen dat afzonderlijke gevallen in uithoeken van het land snel worden aangepakt en de daders berecht en gestraft.
Koerden
Verder moet Turkije de bereidheid tonen om te werken aan een spoedige oplossing voor de ontheemde Koerden die in de hoogtijdagen van de strijd tussen Koerdische rebellen en het leger hun toevlucht hebben moeten zoeken tot de sloppenwijken van grote steden.
Leyla Zana deed in Brussel een hartstochtelijke oproep tot verzoening tussen Turken en Koerden: "Democratie betekent tolerantie in alle hoeken van de samenleving. Als het lukt een dialoog op gang te brengen, kunnen al de problemen in mijn land één voor één uit de weg geruimd worden. Het is het proces van EU-toetreding dat kleiner en minder kleine veranderingen heeft mogelijk gemaakt."
Extra impuls
De zorg om de mensenrechten in Turkije moet dus een extra impuls zijn voor de Europese regeringsleiders om in december volmondig 'ja' te zeggen wanneer EU-voorzitter Balkenende vraagt of de onderhandelingen met Turkije in de tweede helft van 2005 kunnen beginnen. Zijn eigen partij, die de laatste tijd graag inspeelt op angsten bij de bevolking voor een Turks EU-lidmaatschap, zou zich dan ook nog eens serieus moeten afvragen waarmee de mensenrechten, waarmee het CDA de mond vol heeft, nu het meest gediend zijn.