GroenLinks-fractievoorzitter Jolande Sap heeft de wisselcolumn van voormalig partijleider Femke Halsema in het NRC Handelsblad overgenomen. Lees haar eerste bijdrage over de kloof tussen lager en hoger opgeleiden in Nederland.
Traditiegetrouw reis ik de dag na Kerstmis af met mijn gezin voor een weekje wandelen, bijpraten en Oud en Nieuw vieren met onze vriendengroep. Dit jaar vertrok ik een dag later, want ik had een bijzondere taak te vervullen: ik mocht mijn eerste NRC-column schrijven!
Toen de redactie mij vorige week belde met de vraag of ik deze column van Femke Halsema wilde overnemen, hoefde ik niet lang na te denken. Toch was er ook even een lichte aarzeling, want in die eerste week als fractievoorzitter van GroenLinks heb ik gemerkt dat elk woord op een goudschaaltje wordt gewogen. Alles ligt onder een vergrootglas: je denkbeelden, je persoonlijkheid, je geschiedenis. Onder het motto ‘vluchten kan niet meer’ heb ik besloten dat de aanval de beste verdediging is. Laat ik het vrije woord, net als mijn voorganger, op onverschrokken wijze hanteren.
Er zijn sinds mijn aantreden talrijke reacties binnengekomen. Vaak positief, soms ook kritisch. Daarbij wordt nogal eens verwezen naar mijn betrekkelijk eenvoudige afkomst. Ik was de eerste uit mijn familie die aan een universiteit ging studeren. Mensen vinden het opvallend dat ik het toch zo ver heb geschopt in de landelijke politiek. Dat is een mooi compliment, maar er blijkt tegelijk uit dat sociale herkomst in Nederland anno 2010 nog steeds bepalend is voor iemands toekomst.
In sommige reacties klinkt een verwijt. Door de vrijzinnig-linkse koers van modernisering van sociale en economische rechten voort te zetten, zou ik mijn afkomst verloochenen. Ik zou over het hoofd zien dat mensen met een minder goede opleiding het veel moeilijker hebben om kansen te grijpen. Niets is minder waar. Het is mijn oprechte overtuiging dat de huidige verzorgingsstaat de emancipatie van lager opgeleiden eerder frustreert dan bevordert.
Laten we eerst eens kijken naar de positie van lager opgeleiden in onze samenleving. De door velen gevreesde krimp in het aantal laaggeschoolde banen heeft zich de afgelopen decennia gelukkig niet voorgedaan. Wel laat een recente analyse van het Sociaal en Cultureel Planbureau een groeiende kloof zien met hoogopgeleiden. Het salaris van laagopgeleiden blijft steeds verder achter. Ook werken ze vaker op een flexibel of tijdelijk contract. Deze toenemende ongelijkheid in inkomen en baanzekerheid vormt de achtergrond voor steeds grotere verschillen in leefstijl. Lager opgeleiden wonen slechter, roken meer, bewegen minder en eten ongezonder dan hoogopgeleiden. Daardoor kampen zij al veel jonger met gezondheidsklachten en leven zij aanzienlijker korter dan hoogopgeleiden. Onderzoek laat zien dat die verschillen in schrikbarend tempo toenemen. Medio jaren negentig bedroeg het verschil in levensverwachting vier jaar en het verschil in gezonde levensverwachting veertien jaar. Medio jaren nul staat de teller op een trieste stand van zeven, respectievelijk twintig jaar.
De verzorgingstaat heeft deze onacceptabele kloof niet weten te voorkomen. Integendeel, hij heeft er juist aan bijgedragen. De rechten – pensioen, ontslagvergoedingen, WW – komen vooral ten goede aan de beter gesitueerden. Zo geniet de hoogleraar veel langer van zijn pensioen dan de vuilnisman, hoewel hij korter premie heeft betaald, omdat hij later is begonnen met werken. De plichten – de belastingen en premies die werknemers en werkgevers moeten betalen – drukken relatief zwaar op het loon van de laagstbetaalden. Daardoor blijft er nauwelijks ruimte over om te investeren in scholing, ontwikkeling en kwaliteit van werk voor lager opgeleiden.
Helaas pakken VVD, CDA en PVV de zaken precies omgekeerd aan. Zij gaan door met het pamperen van de hoger opgeleiden en snijden in de toch al beperkte rechten aan de onderkant. De WW, het ontslagrecht en de pensioenbevoordeling van hoger opgeleiden blijven intact. De bijstand, de Wajong en de WSW (Wet sociale werkvoorziening) moeten het fors ontgelden. Het zou een zegen zijn voor lager opgeleiden in dit land als rechts in 2011 een stap terug moet doen.
Jolande Sap, fractievoorzitter van GroenLinks
Deze column is geschreven voor het NRC Handelsblad. Sap deelt in deze krant sinds 29 december 2010 een wisselcolumn met Martin Bosma (PVV) en Ton Elias (VVD).