Ook de coronacrisis wordt ingezet door autoritaire leiders om ingrijpende ondemocratische maatregelen door te voeren. De Hongaarse premier Viktor Orbán greep bijvoorbeeld zijn kans om een wet door te voeren waarmee hij het nationale parlement per decreet buitenspel kan zetten. GroenLinks is zeer bezorgd over deze ontwikkelingen. We moeten ervoor zorgen dat de rechtsstaat ook in tijden van crises gewaarborgd is.

Europarlementariër Tineke Strik: “In veel EU-landen worden mensen niet meer goed beschermd tegen de grillen van hun overheid. Dit tast niet alleen de rechten van mensen, maar ook de basis van de Europese samenwerking aan. Het is hoog tijd dat Europese regeringsleiders inzien dat we alles op alles moeten zetten om de afbraak van de rechtsstaat in de Europa een halt toe te roepen.”

De rechtsstaat in een rapport

De Europese Commissie kwam in september 2020 voor het eerst met een jaarlijks rapport over de staat van de rechtsstaat in alle EU-landen. In het rapport van de Commissie worden vier onderdelen van de rechtsstaat in de EU-landen beoordeeld: de staat van de rechtspraak, corruptie, mediavrijheid en verkiezingen. Bij een aantal landen waar al grote problemen bekend zijn, zoals Hongarije en Polen, bevestigt de Commissie dat er alle redenen zijn snel actie te ondernemen. Maar ook landen als Bulgarije, Roemenië en Slowakije krijgen kritiek. Maar belangrijk is natuurlijk dat deze informatie over schendingen ook gevolgen krijgt, zodat regeringsleiders niet ongestraft de rechten van mensen kunnen blijven inperken. 

Autocraten mogen niet ongestraft rechten van mensen inperken

Het jaarlijkse rapport over de kwaliteit van de rechtsstaat moet de Europese Unie helpen beter in kaart te brengen waar de rechtsstaat in het gedrang komt. Dat voorkomt welles-nietes spelletjes. Nu nog de politieke wil en effectieve sancties om deze informatie te benutten.

Vrouw kijkt door tralies

Met welke instrumenten kan de EU ingrijpen?

Inbreukprocedures

Als een EU-land systematisch EU-recht schendt, dan kan de Europese Commissie een zogenaamde “inbreukprocedure” beginnen. Het land wordt dan verzocht om binnen een bepaalde tijd aan het EU-recht te gaan voldoen. Doet een land dit niet, dan kan de Commissie de zaak voorleggen aan het Hof van Justitie. Als een EU-land voor de tweede keer bij het Hof wordt aangeklaagd, stelt de Commissie het Hof voor om een financiële sanctie op te leggen, die kan bestaan uit één boete en/of een dwangsom per dag. Andere EU-landen kunnen zich voegen in zo’n zaak, waarbij ze laten zien dat ze de Commissie steunen. Lidstaten en het Parlement kunnen ook zelf het betreffende land voor de Europese rechter dagen. Tot nu toe is dit nog nooit gebeurd op grond van schendingen van de rechtsstaat.

Judith Sargentini Victor Orban
Voormalig Europarlementariër Judith Sargentini met de Hongaarse premier Orbán

Artikel 7- procedure

Wanneer een EU-land niet anticipeert op de waarschuwingen en sancties van de EU om de rechtsstaat beter te beschermen, dan heeft het nog een ultiem middel in handen: de artikel 7-procedure. Hiermee kan een EU-land zijn stemrecht ontnomen worden. Tot nu toe is het nog niet gelukt een dergelijke procedure daadwerkelijk te starten omdat de stemming daarover tijdens de vergadering van de Europese regeringsleiders unanimiteit vereist. Hongarije en Polen plukken al jaren de vruchten van deze unanimiteit door elkaar de hand boven het hoofd te houden. Maar ook andere landen spreken elkaar niet graag aan op schendingen. De artikel 7-procedure lijkt zo als, zogenaamde, nucleaire optie eerder op een middel zonder tanden.

Welke lessen kunnen we trekken?

De inbreukprocedures en artikel 7-procedure blijken onvoldoende effect te hebben om autoritaire leiders tot inkeer te dwingen. Het ontbreekt de EU aan middelen en daadkracht, waardoor anti-rechtsstatelijke regeringen steeds verder kunnen zagen aan de fundamenten waar onze EU op is gebouwd. En deze straffeloosheid leidt tot een kettingreactie. Je ziet dat ook in andere EU-landen regeringen, zoals in Bulgarije of Malta, steeds vaker onze gezamenlijke waarden en grondrechten ondermijnen. Daar moeten we tegen opstaan. De EU is er in de basis voor de mensen, met onafhankelijke rechtspraak en media, en niet voor machtsbeluste regeringen die hun eigen zakken vullen met Europees belastinggeld.

Het moet anders

Het is twee voor twaalf. Het gaat heel hard de verkeerde kant op. En als we de rechtsstatelijke crisis écht willen aanpakken, dan hebben we een stevig financieel drukmiddel nodig. GroenLinks wil dat landen die de rechtsstaat systematisch schenden gekort kunnen worden op EU-subsidies uit de Europese begroting, maar ook op geld uit het coronaherstelfonds. Om het tij te keren moeten we autocraten treffen waar het pijn doet: controle over EU- subsidies. Door fondsen direct over te maken aan organisaties of steden die het geld wél willen inzetten voor EU-doelen, kunnen we de bevolking ondersteunen zonder dat geld wordt besteed aan de agenda van corrupte of dictatoriale regeringsleiders. Ook de Groene burgemeester van Boedapest pleit hiervoor, lees hier het interview.

Demonstranten bij de Black Lives Matter demonstratie in Utrecht.
Black Lives Matter Protest Utrecht

Rol voor Rutte

Het Europees Parlement zet stevig in op een effectieve methode om financiële gevolgen te verbinden aan schendingen van de rechtsstaat. Het wordt nog een pittige strijd want het Duitse voorzitterschap van de Europese Raad heeft een voorstel gedaan om uitkering van EU-fondsen alleen stop te zetten als er sprake is van corruptie. De volledige kwaliteit van de rechtsstaat is daarmee als criterium verdwenen en de procedure is ingewikkelder gemaakt, waardoor ingrijpen praktisch onmogelijk is. Een zorgelijke ontwikkeling. Daarom moet premier Rutte in onderhandelingen met de andere regeringsleiders over het EU-budget de rechtsstaat topprioriteit geven in de Europese begroting en het herstelfonds. De EU mag zich niet laten chanteren door regeringsleiders die lak hebben aan de rechtsstaat.